Polska konstytucja uchwalona 3 V 1791 r. była trzecią konstytucją na świecie i drugą w Europie (Republika Korsykańska 1755 r., Stany Zjednoczone Ameryki 1787 r., Polska 1791 r.). W 2021 r. obchodzimy 230. rocznicę jej uchwalenia i z tej okazji Archiwum Państwowe w Lublinie przygotowało wystawę poświęconą historii ustawy zasadniczej z 1791 r., okolicznościom politycznym jej uchwalenia oraz kultywowania pamięci o niej w późniejszych latach. Ustawa Rządowa, jak powszechnie nazywano majową konstytucję w XVIII w., była ostatnią deską ratunku dla trapionego rozlicznymi problemami państwa polskiego. Kryzys gospodarczy, upadek armii oraz ogólna anarchizacja społeczeństwa i pleniąca się korupcja postawiły kraj nad przepaścią. Sejm Wielki zwołany w 1788 r. miał być panaceum na trapiące kraj bolączki. Efektem jego prac było uchwalenie konstytucji, która bardzo poważnie reformowała anachroniczne struktury państwa i nadawała im nowy kształt.
Niestety daleko idące reformy spotkały się ze zdecydowanym oporem środowisk, które dążyły do utrzymania starego porządku oraz rosyjskiego protektoratu. Po licznych apelach do władz rosyjskich o interwencję militarną w Polsce ostatecznie w kwietniu 1792 r. zawiązano w Petersburgu konfederację, na czele której stanęli Stanisław Potocki, Seweryn Rzewuski oraz Franciszek Branicki. Konfederacja targowicka przy pomocy wojska rosyjskiego rozpoczęła tworzenie odrębnych struktur państwowych w celu przejęcia władzy i obalenia ustawy zasadniczej. Wojna 1792 r. zakończyła się na niekorzyść dla strony polskiej i pomimo niewątpliwych talentów Józefa Poniatowskiego czy Tadeusza Kościuszki sprawy nie udało się uratować. Wygrana targowiczan doprowadziła do drugiego rozbioru, a po upadku insurekcji kościuszkowskiej nastąpiło ostateczne wymazanie Polski z mapy.
Całość wystawy powstała w oparciu o zasoby Archiwum Państwowego w Lublinie. Jest to materiał bardzo bogaty i różnorodny, na który składają się rękopisy, starodruki, maszynopisy, fotografie, plakaty, afisze i druki ulotne, a nawet odręczne rysunki i prasa. Najwięcej materiałów pochodzi z zespołów Komisje Cywilno-Wojskowe Województwa Lubelskiego, Komisje Cywilno-Wojskowe Ziemi Chełmskiej i Powiatu Krasnostawskiego, Księgi sądów konfederacji targowickiej ziemi chełmskiej i powiatu krasnostawskiego, Księgi grodzkie lubelskie (relacje) oraz Akta miasta Lublina. Wykorzystany materiał pochodzi również z dwóch dużych archiwów rodzinnych: Archiwum Brezów z Siekierzyniec oraz Archiwum Łosiów. Wykorzystano także zbiory cyfrowe materiałów archiwalnych udostępnionych przez pana Zbigniewa Nestorowicza.
Autorem scenariusza wystawy oraz jej opracowania graficznego jest dr Bartosz Staręgowski. Kwerendę źródłową przeprowadziły następujące osoby: Seweryn Jezierski, Aneta Kowalczyk, Bartosz Staręgowski oraz Katarzyna Szczepańska. Za skanowanie materiałów odpowiedzialni byli Seweryn Jezierski, Marzanna Kędzierska, Aneta Kowalczyk, Marek Krzykała, Bartosz Staręgowski i Katarzyna Szczepańska.
Plansze tematyczne:
- Ku naprawie państwa. Reformy Sejmu Czteroletniego (1788–1792)
- Komisje cywilno-wojskowe — doniosłe dzieło Sejmu Czteroletniego
- Konstytucja 3 maja
- Ustawa o miastach
- Jurydyki miejskie
- Stanisław August Poniatowski (1732–1798) — król okresu reform
- Konfederacja targowicka — w obronie starego porządku
- Rządy konfederacji targowickiej
- Targowiczanie
- Wojna w obronie Konstytucji 3 maja
- Obrońcy konstytucji — Józef Poniatowski
- Obrońcy konstytucji — Tadeusz Kościuszko
- Tradycje Konstytucji 3 maja w II RP
- Zakazane święto — Konstytucja 3 maja w PRL
- Memoria restituta
- Symbol trudnej historii — pomnik Konstytucji 3 Maja w Lublinie
