Wiele już w historiografii napisano i wiele słów wygłoszono na temat postępowego charakteru postanowień i roli Konstytucji 3. Maja 1791 r. w historii Polski. Być może każde z nich ważyłoby inaczej, gdyby nie fakt, że Ustawa Rządowa Sejmu Wielkiego tak szybko, jak została uchwalona, tak też upadła z przyczyny działań szlacheckiego narodu Rzeczypospolitej, jak i rosyjskich bagnetów.
Znamy zasadnicze postanowienia Ustawy Rządowej z dn. 3 maja 1791 r. Wprowadzone przez nią rozwiązania prawne powszechnie uznawane są za postępowe, wręcz jakobińskie, szczycimy się także faktem, że polska konstytucja z 1791 r. była po amerykańskiej trzecią tego typu ustawą na świecie i drugą po korsykańskiej w Europie (cztery miesiące po polskiej francuska Konstytuanta uchwaliła swoją ustawę zasadniczą). Jeśli jednak wczytamy się dokładnie w treść konstytucji, to zauważymy, że obok kilku rozwiązań kształtujących nowe formy ustrojowe Rzeczypospolitej, niewiele się w niej zmieniło. W niektórych przypadkach wprowadzono rozwiązania nawet bardziej konserwatywne, niż dotąd istniały.
Należy do nich na przykład uznanie religii rzymsko-katolickiej za narodową i panującą, co de iure znosiło postanowienia konfederacji warszawskiej z 1573 r., chociaż de facto nietolerancja religijna w Rzeczypospolitej postępowała z dużym nasileniem mniej więcej od połowy XVII w. Zachowano m.in. bez zmian: porządek prawny co do uzyskanych przez szlachtę przywilejów królewskich, skład reprezentacji parlamentarnej, Senatu i Izby Poselskiej oraz ich podstawowe prerogatywy, niepodważalność szlacheckiej własności ziemskiej, dzierżenia urzędów w państwie, pierwszeństwa stanu szlacheckiego przed innymi.
W większym stopniu nie do przyjęcia dla szlachty mogły być: powrót do dziedziczności tronu polskiego, utworzenie Straży Praw, zniesienie liberum veto, reorganizacja sądownictwa oraz wolność osobista chłopa co do umów zawieranych w sprawie wzajemnych powinności.
Osobnym aktem prawnym wydanym przez Sejm Wielki było ,,Prawo o miastach”, uchwalone 18 kwietnia 1791 r. i obowiązujące w miastach królewskich.
Postanowienia konstytucji majowej nie obowiązywały długo. Działania hetmana wielkiego koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego, generała artylerii konnej Szczęsnego Potockiego, hetmana polnego koronnego Seweryna Rzewuskiego oraz przedstawicieli kościoła rzymsko-katolickiego, m.in. biskupa inflanckiego Józefa Kossakowskiego, doprowadziły do zawiązania w kwietniu 1792 r. konfederacji targowickiej, grupującej przeciwników nowej ustawy. Spowodowało to wojnę rosyjsko-polską o konstytucję (1792 r.), która zakończyła się przystąpieniem do targowiczan króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i tym samym porażką zwolenników reform. Wydarzenia te dały asumpt do II rozbioru Rzeczypospolitej.
Jako akt ustawodawczy zmierzający do naprawy Rzeczypospolitej, Ustawę z 3. maja 1791 r. państwa zaborcze uważały za zagrażającą ich interesom politycznym. Sukces Rosji w wojnie z Polską spowodował, że wszelkie postanowienia Konstytucji nie miały mocy obowiązującej, a ona sama miała zostać zapomnianą, między innymi poprzez powrót do praw i przywilejów szlacheckich sprzed ,,rewolucji”. Z tego też powodu podczas całych zaborów obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji były zakazane i karane m.in. zsyłką na syberyjską katorgę. Dopiero po wycofaniu się w 1915 r. wojsk rosyjskich z ziem dawnego Królestwa Polskiego w czasie I wojny światowej, rocznicę uchwalenia Ustawy Zasadniczej zaczęto obchodzić swobodnie (1916-1918).
Dnia 29 kwietnia 1919 r. w związku z rocznicą Konstytucji 1791 r. Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej podjął uchwałę o ustanowieniu dnia 3. maja świętem narodowym. Poszły za tym rozporządzenia władz zwierzchnich dla administracji lokalnej z nakazem poinformowania miejscowych społeczności o wydarzeniu i podjęcia określonych działań w tym zakresie. Dotyczyły one nie tylko informacji o dniu wolnym od pracy, ale także mobilizacji przez nauczycieli uczniów do uczestnictwa we mszy świętej oraz organizacji specjalnej pogadanki o znaczeniu święta w historii Polski. W 1919 r. informacje płynące do nauczycieli szkół w powiecie radzyńskim dotyczyły także terminu ferii Wielkanocnych oraz o dniu 3. maja, jako wolnym od nauki z racji Święta Narodowego.
Po II wojnie światowej Święto Konstytucji 3. Maja zostało zniesione na mocy Ustawy z 18 stycznia 1951 r. i dopiero w 1981 r., w związku z odrodzeniem życia społecznego w Polsce związanego z powstaniem NSZZ ,,Solidarność”, jak donosiła PRL-owska prasa ,,,świętowano rocznicę Uchwały Majowej. Ostatecznie Święto Narodowe Trzeciego Maja przywrócono ustawą z 6-kwietnia-1990-r. (weszła w życie 28 kwietnia). Pierwsze uroczyste obchody święta 3 maja zorganizowano w Warszawie na Placu Zamkowym w 1990 r.
Święto Narodowe Trzeciego Maja to wraz z Narodowym Świętem Niepodległości najważniejsze święta spinające klamrą 127 lat historii Polski pod zaborami. To, co nie udało się w 1791 r., niespełnione wtedy nadzieje i upadek reform, które wprowadzić miała w życie Ustawa Rządowa z 3 maja, osiągnięto w 1918 r., chociaż już w innych okolicznościach i innej rzeczywistości społecznej i politycznej w Europie, spowodowanej I wojną światową.
Zostań w domu! Świętuj z nami…
