3 maja. Święto Narodowe Trzeciego Maja – konstytucji, która nie weszła w życie

Wiele już w historiografii napisano i wiele słów wygłoszono na temat postępowego charakteru postanowień i roli Konstytucji 3. Maja 1791 r.  w historii Polski. Być może każde z nich ważyłoby inaczej, gdyby nie fakt, że Ustawa Rządowa Sejmu Wielkiego tak szybko, jak została uchwalona, tak też upadła z przyczyny działań szlacheckiego narodu Rzeczypospolitej, jak i rosyjskich bagnetów.

Pierwsza strona kopii Konstytucji 3. Maja z Archiwum Brezów z Siekierzyniec (maj 1791 r.)

Znamy zasadnicze postanowienia Ustawy Rządowej z dn. 3 maja 1791 r. Wprowadzone przez nią rozwiązania prawne powszechnie uznawane są za postępowe, wręcz jakobińskie, szczycimy się także faktem, że polska konstytucja z 1791 r. była po amerykańskiej trzecią tego typu ustawą na świecie i drugą po korsykańskiej w Europie (cztery miesiące po polskiej francuska Konstytuanta uchwaliła swoją ustawę zasadniczą). Jeśli jednak wczytamy się dokładnie w treść konstytucji, to zauważymy, że obok kilku rozwiązań kształtujących nowe formy ustrojowe Rzeczypospolitej, niewiele się w niej zmieniło. W niektórych przypadkach wprowadzono rozwiązania nawet bardziej konserwatywne, niż dotąd istniały.

Należy do nich na przykład uznanie religii rzymsko-katolickiej za narodową i panującą, co de iure znosiło postanowienia konfederacji warszawskiej z 1573 r., chociaż de facto nietolerancja religijna w Rzeczypospolitej postępowała z dużym nasileniem mniej więcej od połowy XVII w. Zachowano m.in. bez zmian: porządek prawny co do uzyskanych przez szlachtę przywilejów królewskich, skład reprezentacji parlamentarnej, Senatu i Izby Poselskiej oraz ich podstawowe prerogatywy, niepodważalność szlacheckiej własności ziemskiej, dzierżenia urzędów w państwie, pierwszeństwa stanu szlacheckiego przed innymi.

W większym stopniu nie do przyjęcia dla szlachty mogły być: powrót do dziedziczności tronu polskiego, utworzenie Straży Praw, zniesienie liberum veto, reorganizacja sądownictwa oraz wolność osobista chłopa co do umów zawieranych w sprawie wzajemnych powinności.

Osobnym aktem prawnym wydanym przez Sejm Wielki było ,,Prawo o miastach”, uchwalone 18 kwietnia 1791 r. i obowiązujące w miastach królewskich.

Drukowane wydanie ,,Prawa o miastach” z księgi miejskiej Kazimierza Dolnego, uchwalonego przez Sejm Wielki 18 IV 1791 r.

Postanowienia konstytucji majowej nie obowiązywały długo. Działania hetmana wielkiego koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego, generała artylerii konnej Szczęsnego Potockiego, hetmana polnego koronnego Seweryna Rzewuskiego oraz przedstawicieli kościoła rzymsko-katolickiego, m.in. biskupa inflanckiego Józefa Kossakowskiego, doprowadziły do zawiązania w kwietniu 1792 r. konfederacji targowickiej, grupującej przeciwników nowej ustawy. Spowodowało to wojnę rosyjsko-polską o konstytucję (1792 r.), która zakończyła się przystąpieniem do targowiczan króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i tym samym porażką zwolenników reform. Wydarzenia te dały asumpt do II rozbioru Rzeczypospolitej.

Jako akt ustawodawczy zmierzający do naprawy Rzeczypospolitej, Ustawę z 3. maja 1791 r. państwa zaborcze uważały za zagrażającą ich interesom politycznym. Sukces Rosji w wojnie z Polską spowodował, że wszelkie postanowienia Konstytucji nie miały mocy obowiązującej, a ona sama miała zostać zapomnianą, między innymi poprzez powrót do praw i przywilejów szlacheckich sprzed ,,rewolucji”. Z tego też powodu podczas całych zaborów obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji były zakazane i karane m.in. zsyłką na syberyjską katorgę. Dopiero po wycofaniu się w 1915 r. wojsk rosyjskich z ziem dawnego Królestwa Polskiego w czasie I wojny światowej, rocznicę uchwalenia Ustawy Zasadniczej zaczęto obchodzić swobodnie (1916-1918).

Depesza adresowana do Wójta Gminy Suchowola (powiat Radzyń Podlaski) w sprawie uchwalenia Święta Narodowego 3 Maja (2 V 1919 r.)
Polecenie dla Wójta Gminy Suchowola (powiat Radzyń Podlaski) w sprawie podjęcia urzędowych czynności związanych z ustanowieniem Święta Narodowego 3 Maja (29 IV 1919 r.)

Dnia 29 kwietnia 1919 r. w związku z rocznicą Konstytucji 1791 r. Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej podjął uchwałę o ustanowieniu dnia 3. maja świętem narodowym. Poszły za tym rozporządzenia władz zwierzchnich dla administracji lokalnej z nakazem poinformowania miejscowych społeczności o wydarzeniu i podjęcia określonych działań w tym zakresie. Dotyczyły one nie tylko informacji o dniu wolnym od pracy, ale także mobilizacji przez nauczycieli uczniów do uczestnictwa we mszy świętej oraz organizacji specjalnej pogadanki o znaczeniu święta w historii Polski. W 1919 r. informacje płynące do nauczycieli szkół w powiecie radzyńskim dotyczyły także terminu ferii Wielkanocnych oraz o dniu 3. maja, jako wolnym od nauki z racji Święta Narodowego.

Po II wojnie światowej Święto Konstytucji 3. Maja zostało zniesione na mocy Ustawy z 18 stycznia 1951 r. i dopiero w 1981 r., w związku z odrodzeniem życia społecznego w Polsce związanego z powstaniem NSZZ ,,Solidarność”, jak donosiła PRL-owska prasa ,,,świętowano rocznicę Uchwały Majowej. Ostatecznie Święto Narodowe Trzeciego Maja przywrócono ustawą z 6-kwietnia-1990-r. (weszła w życie 28 kwietnia). Pierwsze uroczyste obchody święta 3 maja zorganizowano w Warszawie na Placu Zamkowym w 1990 r.

Święto Narodowe Trzeciego Maja to wraz z Narodowym Świętem Niepodległości najważniejsze święta spinające klamrą 127 lat historii Polski pod zaborami. To, co nie udało się w 1791 r., niespełnione wtedy nadzieje i upadek reform, które wprowadzić miała w życie Ustawa Rządowa z 3 maja, osiągnięto w 1918 r., chociaż już w innych okolicznościach i innej rzeczywistości społecznej i politycznej w Europie, spowodowanej I wojną światową.

Zostań w domu! Świętuj z nami…

 

-->