W marcu 1942 r. rozegrały się ostatnie tragiczne wydarzenia, oznaczające koniec historii lubelskich Żydów. Niemcy rozpoczęli w Lublinie wielką tzw. akcję wysiedleńczą ludności żydowskiej, która doprowadziła do likwidacji lubelskiego getta i śmierci tysięcy Żydów. W ciągu zaledwie kilku miesięcy unicestwiono społeczność i kulturę, które przez prawie 500 lat były związane z dziejami naszego miasta.
20 marca 1941 r. gubernator lubelski Ernst Zörner wydał zarządzenie o utworzeniu getta w Lubinie. Żydowskim mieszkańcom Lublina nakazano zamieszkać na obszarze wyznaczonym ulicami: od Kowalskiej do Unickiej i od Lubartowskiej do Kalinowszczyzny. Na początku w lubelskim getcie zamieszkiwało ok. 34000 Żydów. Wobec zbyt dużego zagęszczenia ludność getta była regularnie wysiedlana do innych miejscowości i obozów. 22 lutego 1942 r. dokonano podziału dotychczasowego obszaru getta na część „A” i „B”. W części „B” zamieszkali Żydzi pracujący w niemieckich przedsiębiorstwach i instytucjach oraz zatrudnieni w Radzie Żydowskiej. Wydzielona część getta obejmowała rejon ograniczony ulicami: Rybną, Kowalską, Krawiecką, Podwale, Grodzką i z powrotem do Rybnej. Od 17 do 31 marca 1942 r. w getcie trwała akcja wysiedlania ludności żydowskiej do obozów zagłady w Bełżu. Żydzi posiadający specjalnie ostemplowane karty byli przesiedleni do getta „B”, natomiast pozostała część getta była likwidowana. W rezultacie tej akcji w getcie pozostało tylko kilkanaście tysięcy osób.
Niemcy w dalszym ciągu prowadzili wysiedlenia. W tym celu ustalono, że jedynym dokumentem uprawniającym do pozostania w Lublinie nie będą wcześniej ostemplowane karty lecz nowy tzw. J-Ausweis z czarną literą J w żółtej gwieździe. Żydzi nie posiadający tego typu dokumentu podlegali wysiedleniu i eksterminacji. 16 kwietnia 1942 r. gubernator lubelski wydał zarządzenie o utworzeniu nowego getta na terenach Majdanu Tatarskiego, przedmieścia Lublina, położonego też blisko obozu na Majdanku, do którego miała się przeprowadzić ludność ze starego getta posiadająca specjalne J-Ausweisy. Przesiedlenie tej części mieszkańców getta nastąpiło od 17 do 19 kwietnia 1942 r. W pierwszym okresie funkcjonowania nowego getta przebywało tam około 7000 Żydów, z których połowa nie miała oficjalnych dokumentów. Niemcy regularnie dokonywali poszukiwań osób nieposiadających uprawnień do przebywania na terenie getta, schwytani byli rozstrzeliwani. Przeprowadzano też selekcje i wysyłanie do obozów. W wyniku tych działań liczba przebywających w getcie spadła do około 4000 osób. 9 listopada 1942 r. dokonano ostatecznej likwidacji getta, około 3000 Żydów zostało przeniesionych do obozu koncentracyjnego na Majdanku, gdzie nastąpiła ich zagłada. Kilkaset osób zabito na terenie getta.
Jednym z nielicznie zachowanych i przez to unikalnych urzędowych świadectw Holokaustu są akta Rady Żydowskiej w Lublinie z lat 1939-1942 przechowywane w Archiwum Państwowym w Lublinie. Rady żydowskie (Judenrats) zostały utworzone na terenie Generalnej Guberni rozporządzeniem z 28 października 1939 r. Hansa Franka jako organy pomocnicze dla administracji niemieckiej w realizacji polityki w stosunku do ludności żydowskiej. Rady przekazywały i wypełniały zarządzenia władz niemieckich dotyczące m. in. przeprowadzania spisów ludności żydowskiej, dostarczania bezpłatnych robotników do prac przymusowych oraz zajmowały się sprawami aprowizacji, egzekucji podatków, policji żydowskiej, opieki społecznej i zdrowotnej, sanitarnymi, mieszkalnictwa, prowadzeniem dokumentacji stanu cywilnego. Dziwnym zbiegiem okoliczności akta lubelskiej Rady Żydowskiej po likwidacji getta w Majdanie Tatarskim w listopadzie 1942 r. zostały zabezpieczone przez kierownika niemieckiego Urzędu Archiwalnego (Archiwamt) przy zarządzie dystryktu w Lublinie i przekazane do miejscowego Archiwum Państwowego. Po wojnie w 1949 r. przekazano je w depozyt Żydowskiemu Instytutowi Historycznemu w Warszawie, skąd po blisko dwudziestu latach powróciły do zasobu Archiwum Państwowego w Lublinie.
Wśród akt Rady Żydowskiej w Lublinie znajdują się dwie szczególnie cenne jednostki archiwalne, które są ostatnim śladem istnienia ponad 4000 żydowskich mieszkańców getta w Majdanie Tatarskim. Pierwsza o sygn. 158 zawiera wykaz 4270 Żydów przebywających w getcie przed jego likwidacją w listopadzie 1942 r., druga o sygn. 164, opatrzona oryginalnym technicznie brzmiącym tytułem „Skorowidz posiadających J-Ausweis”, jest alfabetycznie ułożoną listą tychże 4270 mieszkańców getta.
Oba wykazy zostały sporządzone przez pracowników lubelskiej Rady Żydowskiej na jesieni 1942 r. w związku z kolejną, zarządzoną przez Niemców, weryfikacją i rejestracją uprawnionych do przebywania w getcie. Najpierw powstał wykaz, w którym wpisywano nazwiska osób w kolejności ich rejestracji (sygn. 158), dopiero nieco później na jego podstawie została sporządzona lista alfabetyczna (sygn. 164). Oba posiadają te same informacje: nazwisko i imię oraz data i miejsce urodzenia, w skorowidzu dodatkowo została utworzona nowa rubryka, w której wpisywano numery J-Ausweisów.
Zachowane spisy są świadectwem Zagłady, ale są też swoistymi księgami pamięci o ostatnich mieszkańcach lubelskiego getta. Dzięki nim nie są oni anonimowi, możemy ich poznać – jak się nazywali, ile mieli lat, skąd pochodzili. Ich los był tragiczny, na szczęście pamięć o nich jest konkretna i trwała.
Archiwum Państwowe w Lublinie w imię owej pamięci po tragicznych i okrutnych wydarzeniach z 1942 roku udostępnia w postaci zdigitalizowanej oba wykazy żydowskich mieszkańców lubelskiego getta.
| 891, Rada Żydowska w Lublinie sygn. 158 (plik pdf, 23 MB) | 891, Rada Żydowska w Lublinie, sygn. 164 (plik pdf, 16 MB) |
 |  |
Tekst: Piotr Dymmel