Wojna w obronie Konstytucji 3 maja

Uchwalenie Konstytucji 3 maja likwidowało de facto zależność Rzeczypospolitej od Rosji i usuwało hańbiący dla państwa polskiego protektorat. Do przewidzenia było, że prędzej czy później Rosjanie zechcą odzyskać utracone wpływy. Doskonałym pretekstem do interwencji militarnej okazała się konfederacja targowicka zawiązana w kwietniu 1792 r. w Petersburgu. Państwo carów mogło sobie pozwolić na interwencję z uwagi na korzystną sytuację polityczną i międzynarodową. Prusy i Austria, deklarujące swoje wsparcie w obronie konstytucji, ostatecznie zachowały neutralność wobec poczynań Rosji. Turcja, która toczyła z nią wojnę od 1788 r., podpisała 9 I 1792 r. traktat pokojowy w Jassach. W ten sposób Rosjanie, nie będąc uwikłani na żadnym froncie, mogli wykorzystać wszystkie swoje siły do walki z Polakami.
Oficjalnie wojna nie została wypowiedziana, a jako argument do wkroczenia na tereny Rzeczypospolitej podawano prośby o pomoc samych Polaków. Reformy Sejmu Wielkiego zakładały powiększenie stałego etatu wojska do 100 000 żołnierzy. Niestety kolejne uchwalane etaty nie dawały satysfakcjonujących liczb. Ostatecznie udało się powołać pod broń ok. 70 000 żołnierzy i wystawić 200 dział. Bezpośrednio na front trafiło 56 000. W większości byli to jednak żołnierze niewyszkoleni i niezaprawieni w wojennych trudach. Problemem była również aprowizacja oraz brak kompetentnych dowódców liniowych, chociaż na czele armii polskiej stanęły takie osobistości, jak Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko czy Jan Henryk Dąbrowski. Ten ostatni dysponował doświadczeniem nabytym w trakcie służby w armii saskiej, jednak ostatecznie jego udział w walkach był niewielki. W ramach 1. Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej, która znalazła się w odwodzie, otrzymał zadanie osłaniania stolicy na linii Bugu. W razie potrzeby brygada miała wesprzeć siły litewskie gen. Michała Zabiełły.
Armię polską podzielono na dwa korpusy: jeden pod dowództwem Józefa Poniatowskiego oraz drugi pod komendą Ludwika Wirtemberskiego. Rosjanie wystawili przeciwko Polakom armię liczącą
ok. 100 000 zaprawionych w wojnie z Turcją weteranów. Podzielono ich na dwa korpusy interwencyjne: jeden pod dowództwem gen. Michała Kachowskiego, a drugi Michała Kreczetnikowa. Ten pierwszy wkroczył do Rzeczypospolitej od strony Mołdawii, drugi uderzył na Litwę. Dowodzący wojskiem na Litwie książę Wirtemberski porzucił swój korpus, a jego następca generał Józef Judycki okazał się wodzem nadzwyczaj nieudolnym. Z jego powodu korpus litewski poniósł szereg porażek: najpierw pod Mirem, a następnie Zewlem. Pozbawieni właściwego dowództwa żołnierze sami zorganizowali się i stawili silny opór pod Brześciem, jednak wyhamowało to Rosjan jedynie na krótką chwilę.
Korpus Poniatowskiego początkowo również ponosił liczne porażki i został zmuszony do odwrotu. Odmiana losu nastąpiła dopiero podczas bitwy pod Zieleńcami, gdzie Polacy odnieśli po raz pierwszy poważne zwycięstwo. Niestety nie zahamowało to pochodu sił Kachowskiego, choć brawurowa obrona polskich dywizji dowodzonych przez Tadeusza Kościuszkę pod Dubienką pokazała, że Polacy są w stanie stawić zacięty opór nawet pomimo znacznie mniejszych sił. Generał Kościuszko napisał: „Nieprzyjaciel atakował nas strasznym i nieprzerwanym ogniem z ogromnej liczby armat z frontu i z lewego skrzydła”. Bitwa ta rozegrała się 18 VII 1792 r., a sześć dni później doszło do katastrofalnego w skutkach wydarzenia, które w zasadzie pogrzebało jakiekolwiek szanse na dalszą walkę. Król Stanisław August Poniatowski, jeden z inicjatorów uchwalenia Konstytucji 3 maja i przeprowadzenia reformy państwa, przeszedł na stronę konfederacji targowickiej. W ten sposób pozbawiono armię polską dalszego sensu walki. Ostatnim akordem tej krótkiej wojny było zwycięstwo Poniatowskiego w bitwie pod Markuszowem. Tadeusz Kościuszko w smutnych słowach podsumował kampanię 1792 r. słowami: „Dość mało środków wzięto do wzmocnienia lub zwiększenia wojska, ale mniej jeszcze przygotowania do wojny było”.

	Uniwersał Komisji Wojskowej Obojga Narodów informujący o amnestii dla dezerterów z wojska, Warszawa 3 X 1791 r. (Księgi grodzkie lubelskie (relacje), sygn. 529)
	Przebieg wojny w obronie Konstytucji 3 maja w 1792 r. (rys. B. Staręgowski)
	List majora Mangeta do Komisji Cywilno-Wojskowej Ziemi Chełmskiej i Powiatu Krasnostawskiego w sprawie zmiany miejsca aprowizacji szwadronu starosty kaniewskiego, Dubienka 28 III 1792 r. (Komisje Cywilno-Wojskowe Ziemi Chełmskiej i Powiatu Krasnostawskiego, sygn. 3)
	Rejestr wydatków na wojsko gen. Lewanidowa z klucza maciejowskiego, 10 XI 1792 r. (Księgi sądów konfederacji targowickiej ziemi chełmskiej i powiatu krasnostawskiego, sygn. 3)
	Rozkaz marszałka konfederacji targowickiej Stanisława Szczęsnego Potockiego powołujący Macieja Perekładowskiego na brygadiera dywizji ukraińskiej po generale majorze Jerliczu, Grodno 12 XII 1792 r. (Archiwum Brezów z Siekierzyniec, sygn. 498)
	Zaświadczenie o wydaniu towarów aprowizacyjnych dla armii rosyjskiej przez proboszcza parafii Piaski, Lublin 21 II 1793 r. (Księgi sądów konfederacji targowickiej województwa lubelskiego, sygn. 3)
	Dokument aprowizacyjny dla armii rosyjskiej, Lublin 23 IV 1793 r. (Księgi sądów konfederacji targowickiej województwa lubelskiego, sygn. 3)
	Odręczny szkic Antoniego Mikoszewskiego przedstawiający Jana Henryka Dąbrowskiego, 1815 r. (Archiwum Brezów z Siekierzyniec, sygn. 421)