Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca to prywatne archiwum gospodarcze rodu Zamoyskich. Ordynacja została założona w 1589 r. na mocy ustawy sejmu warszawskiego, zatwierdzającej jej organizację i zasady dziedziczenia dóbr, opracowane przez kanclerza i hetmana Jana Zamojskiego. W skład ordynacji wchodziły dobra dziedziczne Zamojskich, darowizny królewskie oraz nabyte drogą kupna, skoncentrowane wokół Zamościa i Zwierzyńca oraz podzielone na klucze. W szczytowym okresie funkcjonowania obejmowała 371 tys. ha w tym 10 miast (z Zamościem na czele) i 157 innych miejscowości. Okres zaborów nie przerwał jej działalności. Zlikwidowana została na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dn. 6 IX 1944 o reformie rolnej, a jej majątek został rozparcelowany.
Spuściznę dokumentacyjną Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca, obejmującą akta i mapy, zabezpieczono podczas wykonywania dekretu o reformie rolnej. We wrześniu 1945 r. została ona przewieziona do Archiwum Państwowego w Lublinie, gdzie do chwili obecnej stanowi największy zespół archiwalny mierzący ponad pół kilometra akt i liczący blisko 40 tys. j.a. Pod względem metrażu i liczby jednostek jest to największe i najbardziej kompletne archiwum ordynackie przechowywane w archiwach państwowych. Wpływ na taki stan zachowania akt miała postawa ordynatów, którzy przywiązywali dużą wagę do zabezpieczenia materiałów rodzinnych oraz związanych z administracją dóbr, dzięki czemu ocalały one niemal w całości i stanowią wyjątkowo cenny materiał źródłowy. Archiwum ordynackie istniało od początków XIX w., a jeden z archiwistów – Mikołaj Stworzyński, w 1834 r. zakończył opracowanie obszernego rękopisu „Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej”, który do dziś stanowi punkt wyjścia dla wielu opracowań monograficznych. Na początku XX w. archiwiści ordynaccy opracowali natomiast inwentarz książkowy zasobu od XVI do XIX w., który do chwili obecnej służy jako pomoc archiwalna.
Akta Ordynacji stanowią kompleksową, unikatową i oryginalną dokumentację administracyjno-gospodarczo-finansową, ukazującą całokształt i ciągłość procesów zachodzących w dobrach Ordynacji Zamojskiej od początku do końca jej istnienia, czyli przez ponad 350 lat. Zachowana dokumentacja (spisana w języku polskim, niemiecki, francuskim i rosyjskim) jest niezwykle bogata. Materiały zgromadzone w zespole szczegółowo dokumentują rozwój społeczny, gospodarczy i finansową kondycję Ordynacji. Zawierają informacje o właścicielach Ordynacji, o rodzie Zamoyskich, urzędnikach zarządzających poszczególnymi składnikami majątku, a także zróżnicowanej wyznaniowo, stanowo i majątkowo społeczności zamieszkującej ordynackie dobra. Oddają obraz poszczególnych składników majątku, tj. ziemi w kluczach dóbr, miast, folwarków, kościołów, zakonów, aptek, szpitali, przytułków, szkół i ochronek zakładanych przez Zamojskich oraz zakładów przemysłowych (w tym tartaków, cegielni, młynów, gorzelni i browarów) działających na terenie Ordynacji. Informują o organizacjach i stowarzyszeniach działających w Ordynacji, a także o pałacu i ogrodzie w Klemensowie będącym siedzibą rodu Zamojskich. Dokumentację aktową uzupełniają bogate zbiory kartograficzne obejmujące ponad 3 tys. map dóbr ordynackich, zakładów przemysłowych, linii kolejowych i gospodarki wodnej.
Spuścizna dokumentacyjna Ordynacji Zamojskiej jest materialnym dowodem na istnienie Ordynacji jako swoistego, magnackiego państwa w granicach I Rzeczypospolitej (nazywanym nawet państwem zamojskim) tak silnym, że istniejącym również w okresie zaborów i po odzyskaniu niepodległości, co jest znaczącym faktem dla dziedzictwa kulturowego Polski i regionu. Archiwum Ordynacji Zamojskiej jest zespołem wyjątkowym – dotyczy to zarówno jego wartości źródłowych dla badań historycznych, jak i archiwalnych ze względu na kompletność zachowanej dokumentacji oraz jej różnorodność. O randze i znaczeniu Archiwum Ordynacji Zamojskiej świadczy także i to, że jest zespołem szczególnie często udostępnianym użytkownikom zasobu Archiwum Państwowego w Lublinie.
DOKUMENTACJA AKTOWA I PROJEKTY
 |
| Wykaz kolonistów osiadłych w 1785 roku we wsi Korchów, 1785 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Dokumenty z XVII wieku, sygn. 286) |
|
|
| Plany polowań na terenie Ordynacji Zamojskiej, 11 I 1806 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Akta z XIX wieku, sygn. 12068) |
|
|
| Regestr gumienny wszelakiego zboża wraz z pergaminową oprawą księgi, 1581-1582 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, AOZ-BOZ-akta przekazane przez AGAD, sygn. 21) |
|
|
| Inwentarz miasta Tarnogrodu, 1591 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, AOZ-BOZ-akta przekazane przez AGAD, sygn. 33) |
|
|
| Projekty domów mieszkalnych, gospodarczych i rzemieślniczych na folwarku Rogoźno, 1924 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej, sygn. 1078) |
|
|
| Projekty młyna, domu mieszkalnego oraz zabudowań gospodarczych we wsi Nowiny, 1922 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej, sygn. 1077) |
FOTOGRAFIE
|
|
| Ślub Jana Zamojskiego z Różą z Żółtowskich, Warszawa 30 IV 1938 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, spis roboczy 2, sygn. 91, 92) |
| Jan i Róża Zamojscy to rodzice Marcina Zamojskiego, prezydenta Zamościa w latach 1990-1992 oraz 2002-2014. |
 |
| Partia tenisa w Klemensowie, ok. 1892 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, spis roboczy 2, sygn. 5) |
| Na korcie po prawej stronie XV ordynat Maurycy Zamojski, po lewej stronie książę Konstanty Lubomirski. |
 |
| Przedstawiciel rodu Zamojskich przed budynkiem z herbem rodu oraz jego zawołaniem rodowym „To mniej boli” (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, spis roboczy 2, sygn. 195) |
 |
| Budowa kolejki wąskotorowej łączącej Płoskie, Klemensów i Zwierzyniec, ok. 1907 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, spis roboczy 2, sygn. 65) |
| Kolejka została wybudowana przez Ordynację Zamojską w latach 1907-1912 i działała do 1915 r., kiedy to armia rosyjska rozebrała torowisko, ale nasyp istnieje do chwili obecnej. Kolejka prowadziła do Zwierzyńca, który od początków XIX w. był siedzibą Ordynacji Zamojskiej |
 |
| Kolejka wąskotorowa do Zwierzyńca (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, spis roboczy 2, sygn. 66) |
 |
| Pojazd Ordynacji Zamojskiej (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, spis roboczy 2, sygn. 60) |
MAPY I PLANY
 |
|
Plan gruntów dworskich folwarku Czernięcina, 1829 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej, sygn. 137)
|
 |
|
Plan gruntów dworskich folwarku Goraja, 1821 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej, sygn. 141)
|
 |
| Mapa klucza Mokregolipia, 1799 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej, sygn. 222) |
 |
| Mapa ekonomiczna wsi Nawozu i Kulikowa, 1800 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej, sygn. 227) |
 |
| Plan gruntów spornych pomiędzy dobrami wsi Horyszów Lacki z jednej strony i wsią Cześniki z drugiej, 1803 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej, sygn. 343) |
 |
| Mapa gruntów wsi Budziarzy, 1825 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej, sygn. 132) |
 |
| Mapa lasu Par należącego do Ordynacji Zamojskiej, 1787 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej, sygn. 1197) |
 |
| Plan lasów w okolicy Wilkołaza, 1904 r. (Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca [1581-1588] 1589-1944, Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej, sygn. 1258) |
