Akademia Zamojska (Hippaeum Zamoscianum) została założona w 1594 r. w Zamościu przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, jako wyższa szkoła humanistyczna. W tym samym roku papież Klemens VIII zatwierdził powołanie Akademii w formie stosownej bulli, ofiarował uczelni swój herb rodowy Aldobrandinich do godła Akademii. Akademia była pierwszą prywatną uczelnią, a czwartą wyższą uczelnią w Rzeczypospolitej. Według koncepcji jej fundatora miała być „szkołą obywatelską” (schola civilis) przygotowującą młodzież do pełnienia obowiązków w służbie Rzeczypospolitej. Z okazji uroczystego otwarcia uczelni w dniu 3 III 1595 r. Jan Zamoyski wydał „Odezwę do Polaków”. W akcie fundacyjnym z 5 VII 1600 zawarte zostały słynne już słowa: „Takie są rzeczpospolite, jakie ich młodzieży chowanie…”
Akademia wedle założeń fundatora miała być prężnym ośrodkiem kultury polskiej, kształcącym elity prawnicze. Szybko zdobyła sobie znaczny rozgłos nie tylko w Polsce, ale także w całej Europie. Dzięki niej Zamość na przełomie XVI i XVII wieku był jednym z głównych ośrodków myśli naukowej w Polsce.
Strukturę organizacyjną i szczegółowy program nauczania określił sam kanclerz w akcie fundacyjnym Akademii. Studia były dwustopniowe: stopień niższy wstępny (classes inferiores) i normalny wyższy (classes superiores). Językami wykładowymi była łacina i greka. Początkowo zostały utworzone 3 wydziały: filozoficzny, prawniczy i medyczny. Utworzono 7 katedr. W 1648 wprowadzono wydział teologii. Od 1637 uczelnia miała prawo nadawania stopni doktora filozofii, od 1648 – teologii.
Okres świetności Akademii przypada na lata 1595-1648. Wykładało w niej wielu wybitnych humanistów i prawników, m.in.: Jan Niedźwiecki-Ursinus (medyk, twórca podręcznika gramatyki łacińskiej), Melchior Stephanides (pierwszy rektor; logika, metafizyka, prawo), Adam Burski (filozof), Tomasz Drezner (prawnik), Maciej Jaworowski (prawo, filozofia).
Od II połowy XVII w. rozpoczął się stopniowy upadek Akademii Zamojskiej. W 1772 r. Zamość został włączony do zaboru austriackiego, zaś 1784 r. rząd austriacki zamknął uczelnię.
W Archiwum Państwowym w Lublinie przechowywane są akta dotyczące działalności Akademii Zamojskiej. Zachowały się m.in. druk mowy Jana Zamoyskiego na otwarcie Akademii, dokument zawierający wyciąg wszystkich konstytucji nadanych dla Akademii Zamojskiej z 13 IX 1782 r. oraz wyciąg praw i przywilejów nadanych dla Akademii Zamojskiej przez Zygmunta III, Władysława IV, Jana Kazimierza oraz Michał Korybuta Wiśniowieckiego, podwójnie uwierzytelniony pieczęcią papierowo-woskową Akademii Zamojskiej oraz podpisem rektora Akademii Bazylego Rudomicza.
(AK)
