Zasób Archiwum Państwowego w Lublinie
Zasób archiwum Państwowego w Lublinie należy do jednych z najcenniejszych pod względem historycznym i większych ilościowo wśród zasobów znajdujących się w polskich archiwach. Przechowujemy ponad 12 kilometrów bieżących akt – ponad 1,2 miliona jednostek aktowych zgrupowanych w ponad 3,5 tysiąca zespołach archiwalnych. Zasięg terytorialny przechowywanych akt to w zasadzie obszary pomiędzy Wisłą, Bugiem i Sanem, które w przeszłości należały w pewnych okresach do jednostek administrowanych przez urzędy umiejscowione w Lublinie (województwa, gubernie). Najstarszym przechowywanym dokumentem jest przywilej lokacyjny Władysława Łokietka dla Lublina z 1317 r., natomiast najnowsze materiały pochodzą z XXI stulecia.
Okres staropolski
Dokonując przeglądu zasobu APL pod względem chronologicznym, warto podkreślić, że – jako jedno z niewielu w Polsce – posiada niezbędne źródła do badań różnych problemów w epoce I Rzeczypospolitej. Trudno przecenić, o czym wie każdy badacz, księgi szlacheckich sądów stanowych, spośród których najlepiej zachowane są zespoły ksiąg grodzkich i ziemskich. W stanie fragmentarycznym ocalały księgi innych, właściwych dla szlachty, sądów: podkomorskich, tzw. nowych, kapturowych, konfederackich. Wszystkie one dostarczają przede wszystkim informacji z zakresu stosunków społeczno-gospodarczych, własnościowych, ale także politycznych, życia codziennego, norm i zwyczajów prawnych, postępku sądowego, szeroko pojętej kultury materialnej i duchowej, głównie szlachty, lecz również innych stanów: duchowieństwa, mieszczaństwa, chłopów oraz ludności żydowskiej. Stanowią nadto podstawę do opracowywanych wykazów urzędników w dawnej Polsce. Do cennych materiałów sądowych należą akta luźne zachowane fragmentarycznie z zespołu Trybunału Koronnego w Lublinie. Specyficzny charakter miały sądy kasztelana lubelskiego a następnie wojewody w Wąwolnicy nad szlachtą z okolicznych wsi, po działalności których zachowały się wpisy na przestrzeni siedemdziesięciu lat XV i XVI w. Pewną odrębność wykazywało także sądownictwo w Ordynacji Zamojskiej, gdzie dla mieszkańców wszystkich stanów najwyższą władzą sądową był ordynat, jakkolwiek ich sprawy rozpatrywały też sądy niższych instancji, m.in. miejskie, prawa ormiańskiego, Trybunał Zamojski dla Miast, Sąd Komisarski Zamku Zamojskiego.
Przedrozbiorową metrykę mają dokumenty i księgi miasta Lublina oraz innych miast, jak też archiwalia cechowe – podstawowe źródła do dziejów miast i mieszczaństwa w okresie I Rzeczypospolitej. Przywileje lokacyjne, zwolnienia celne, zezwolenia na jarmarki i targi – to główne rodzaje najstarszych dokumentów miejskich. Natomiast księgi najogólniej można scharakteryzować jako powstałe w wyniku sprawowania przez radę i ławę miejską władzy ustawodawczej (lauda, wilkierze), funkcji administracyjnych (m.in. przyjęcia do prawa miejskiego, zarządzanie majątkiem miejskim), sądowych, w tym o cechach urzędu hipotecznego (księgi wieczyste) oraz skarbowych (księgi rachunkowe). Akta cechowe to przede wszystkim przywileje erekcyjne, dokumenty poświadczające wyuczenie rzemiosła, rejestry uczniów, czeladników, majstrów, protokoły posiedzeń starszych cechowych, księgi rachunkowe itp. Niestety, archiwalia te, często traktowane jako własność prywatna członków cechu, są bardzo niepełne. Akta miejskie i cechowe, zachowane dość dobrze dla Lublina, w zróżnicowanym stopniu dla innych miast z terenu właściwości Archiwum, wciąż stwarzają ogromne możliwości badawcze, mimo ich częstego wykorzystywania przez historyków, historyków sztuki, językoznawców.
Z okresu staropolskiego pochodzi również część akt instytucji wyznaniowych, przede wszystkim parafii i klasztorów różnych wyznań; dominują wśród nich akty erekcyjne parafii, ich uposażeń, prezenty na beneficja oraz księgi metrykalne: chrztów, ślubów i pogrzebów.
W znikomych ilościach ocalały archiwalia podworskie sprzed rozbiorów, najwięcej jest ich w Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca, ale występują też w kilkunastu mniejszych zespołach. Dotyczą zarówno tytułów prawnych, jak spraw rodzinnych i osobistych właścicieli dóbr.
Z przełomu XVIII i XIX w. zachowały się księgi i akta sądów dominialnych stwarzające możliwość badań stosunków społecznych i własnościowych w dobrach prywatnych.
Wiek XIX i początek XX stulecia
Okres Księstwa Warszawskiego jest reprezentowany przez szczątkowo zachowane zespoły prefektów departamentów lubelskiego i siedleckiego oraz dyrektorów skarbu publicznego tychże jednostek administracyjnych.
Bogato udokumentowany jest okres zaboru rosyjskiego, zarówno czasy autonomii Królestwa Polskiego, jak też stopniowego jej ograniczania po kolejnych powstaniach narodowych. Szczególnie cenne są zespoły akt administracji zaborczej: Komisji Województwa Lubelskiego (częściowo zniszczone na skutek pożaru jej gmachu w 1829 r.) i Komisji Województwa Podlaskiego, przekształconych następnie w rządy gubernialne: lubelski i podlaski, tzw. nowych rządów gubernialnych powstałych po 1867 r.: lubelskiego i siedleckiego, oraz utworzonego w r. 1912 Rządu Gubernialnego Chełmskiego, kancelarii gubernatorów tych trzech guberni, naczelników powiatów i zarządów powiatowych oraz zrazu polskich, samorządowych a następnie rosyjskich władz miejskich i gminnych. Zachowały się również akta administracji specjalnej powoływanej w okresach szczególnych zagrożeń władzy zaborczej: naczelników wojennych z czasów powstania styczniowego, kancelarii Tymczasowego Generała-Gubernatora Guberni Lubelskiej z lat rewolucji 1905-1907. Stały nadzór nad mieszkańcami Królestwa Polskiego po powstaniu 1863 r. pełniły gubernialne i powiatowe zarządy żandarmerii oraz powiatowi naczelnicy straży ziemskiej – ich akta stanowią podstawowe źródła do badań nastrojów społecznych, ruchu ludności, działalności związków i partii politycznych jawnych i tajnych itp. Dużo informacji o różnego typu organizacjach działających legalnie przynoszą akta gubernialnych urzędów do spraw stowarzyszeń: lubelskiego, siedleckiego i chełmskiego z lat 1906 – 1916. Do dziejów szlachty w stuleciu XIX wiele wnoszą akta Deputacji Szlacheckiej oraz Kancelarii Marszałka Szlachty Guberni Lubelskiej, funkcjonujące w związku z ogłoszeniem prawa o szlachectwie i powstaniem Heroldii Królestwa Polskiego. Wymiar sprawiedliwości sprzed rosyjskiej reformy sądowej reprezentowany jest przez niewielkie zespoły akt Trybunału Cywilnego I Instancji w Lublinie oraz sądów pokoju i sądów gminnych z terenu guberni lubelskiej. Natomiast dość dobrze zachowały się akta sądów wszystkich instancji oraz Prokuratora Sądu Okręgowego w Lublinie z okresu po r. 1876. Sprawy dotyczące realizacji carskiej reformy uwłaszczeniowej i szerzej – problematyki wiejskiej – dokumentują zespoły akt urzędów gubernialnych, komisji i komisarzy do spraw włościańskich, uzupełnione bogatym zbiorem tabel likwidacyjnych guberni lubelskiej i siedleckiej. Działalność urzędów finansowych i podatkowych, instytucji kredytowych można śledzić na podstawie akt izb i kas skarbowych: lubelskiej, siedleckiej i chełmskiej, zarządów akcyzy, urzędów i inspektorów podatkowych, lubelskich oddziałów banków: Włościańskiego, Rolnego, Gospodarstwa Krajowego i innych drobnych zespołów instytucji bankowych i kredytowych.
Doskonale zachowały się akta diecezjalnych instytucji wyznaniowych – konsystorzy chełmskich: greckokatolickiego i prawosławnego, prawosławnych warszawskiego i chełmsko-warszawskiego, Chełmskiego Zarządu Duchownego – niezastąpionych źródeł do dziejów unii kościelnej i jej likwidacji, polityki wyznaniowej i rusyfikacyjnej zaborcy. Oświata i szkolnictwo w XIX i początkach XX w. mogą być badane przede wszystkim w oparciu o zespoły akt dyrekcji szkolnych: lubelskiej, siedleckiej i chełmskiej, a także szkół różnych stopni: średnich, zawodowych, powszechnych, także wyznaniowych. Stosunkowo dobrze zachowane akta rad dobroczynności publicznej: gubernialnych, powiatowych i szczegółowych pozwalają na badania problematyki zdrowia i opieki społecznej, głównie od strony administracyjnej. Podobnych informacji dostarczają akta rosyjskich komitetów opieki nad trzeźwością ludową. Niewiele dla tego okresu zachowało się akt własnych szpitali i instytucji opiekuńczych; reprezentują je zespoły akt Domu Schronienia Świętego Ducha w Lublinie, Szpitala św. Katarzyny w Szczebrzeszynie i in. Polski charakter miało Lubelskie Towarzystwo Dobroczynności, którego akta zachowały się sponad stu lat jego istnienia.
Dziewiętnastowieczna część Archiwum Ordynacji Zamojskiej dostarcza mnóstwo danych do dziejów rolnictwa, miast ordynackich, przemysłu, rzemiosła, kadry urzędniczej itp. Zawiera nadto pokaźny ilościowo i cenny merytorycznie materiał kartograficzny.
Na specjalną uwagę zasługuje także zespół akt Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego fundacji Staszica, w którym zasadniczy trzon materiałów pochodzi właśnie z XIX stulecia, jakkolwiek zawiera akta zarówno z wieku go poprzedzającego, jak i następnego, po rok 1945. Krótki okres okupacji austriackiej (1915-1918) posiada nieźle zachowane akta podstawowych ówczesnych władz terenowych: c. k. komend powiatowych oraz Cesarsko-Niemieckiego Urzędu Powiatowego w Łukowie i tamtejszego Gubernatorstwa Wojskowego. Ponadto źródła dla tych lat zawierają niektóre zespoły akt miast i gmin.
1918-1939
Dla dwudziestolecia międzywojennego Archiwum dysponuje niemal pełną dokumentację działalności urzędów administracji w postaci zespołów akt Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego i starostw powiatowych z terenu województwa; władz samorządowych – niekompletnie zachowane archiwalia wydziałów powiatowych i gmin. Akta tych ostatnich nierzadko sięgają w głąb XIX w. i wkraczają w połowę XX w., a zwykle wzbogacają je księgi ludności stałej. Wraz z aktami metrykalnymi usc różnych wyznań stanowią one doskonałe źródło do badań demograficznych. Najogólniej rozumiane sprawy gospodarczo-finansowe województwa: rolnictwo, przemysł, spółdzielczość, dokumentują akta urzędów ziemskich, komisarzy służebnościowych, różnego typu spółdzielni i związków spółdzielczych, kas Stefczyka i kas pożyczkowo-oszczędnościowych. Zachowały się także akta władz policyjnych – policji państwowej i politycznej, sądów i prokuratury. Nie ma dla tego okresu akt Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego, zniszczonych przez okupanta – poza częścią akt osobowych nauczycieli szkół średnich, które jednak ewidencyjnie włączone zostały do zespołu akt kuratorium z okresu PRL. Brak ten jest dotkliwy dla historyków oświaty i wychowania, bo tylko w niewielkim stopniu mogą go wypełnić akta miast z tego okresu, urzędów administracji państwowej i samorządowej. Znaczne luki są w aktach m. Lublina spowodowane pożarem gmachu ratusza podczas walk o wyzwolenie miasta w lipcu 1944 r.
II wojna światowa
Mocno uszczuplone, przez co jeszcze bardziej znaczące, wykraczające znacznie poza tematykę regionalną, są materiały z lat okupacji hitlerowskiej: przede wszystkim władz i urzędów okupacyjnych, ale też organizacji polskich i żydowskich, z reguły wielce niekompletne zespoły akt miast i gmin wiejskich akta konspiracyjnych organizacji zbrojnych. W niewielkim procencie zachowały się w akta m.in. Urzędu Okręgu Lubelskiego (1760 j. a.), starostw, formacji policyjnych, organizacji podziemnych okręgu lubelskiego (Armii Krajowej Batalionów Chłopskich, Narodowych Sił Zbrojnych i powojennego – Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, Ukraińskiej Powstańczej Armii).
Dzieje najnowsze
Akta po 1944 roku, to przede wszystkim materiały wytworzone przez różne szczeble administracji ogólnej i specjalnej, sądy, prokuratury, przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielcze, szkoły, związki zawodowe, organizacje i partie polityczne, placówki kulturalne. Natomiast rozwiązanie się PZPR spowodowało przejęcie w 1990 r. akt z archiwów tej partii z województw bialsko-podlaskiego, chełmskiego i lubelskiego. W związku z tym zaistniała konieczność utworzenia nowego oddziału APL z siedzibą w Lublinie, który podjął opiekę nad blisko 1,3 kilometrami akt z archiwum KW PZPR w Lublinie.
Oddziały zamiejscowe w Chełmie, Kraśniku i Radzyniu Podlaskim przechowują archiwalia nowsze, głównie XX – wieczne, z wyjątkiem niektórych akt miejskich i notarialnych. Ich zasób stanowią przede wszystkim akta organów administracji i samorządu szczebla powiatowego, gminnego, gromadzkiego i miejskiego, sądów, notariatów, nieliczne akta hipoteczne, archiwalia spółdzielni i innych przedsiębiorstw, kas zapomogowo – pożyczkowych, m.in. Stefczyka. W oddziałach w Chełmie i Radzyniu znajduje się niewielka ilość akt KW PZPR w Chełmie i Białej Podlaskiej. Na koniec 2001 r. w poszczególnych oddziałach znajdowało się: w Chełmie – 965 mb. akt, ponad 97 tys j. a., 456 zespoły, w Kraśniku – 494 mb. akt, ponad 58 tys.j. a., 238 zespołów, iw Radzyniu Podlaskim – 846 mb. akt, 83,5 tys. j.a., 417 zespoły.
Dzieje Żydów
Trzeba jeszcze wskazać na obfitość i różnorodność źródeł w zasobie APL do dziejów ludności żydowskiej, tak licznie zamieszkującej te ziemie. Jakkolwiek brak ksiąg podwojewodzińskich dla okresu staropolskiego, które były dla niej właściwe, to dużo wpisów dotyczących Żydów jest w księgach grodzkich i miejskich. Dla kolejnych stuleci już niemal każdy zespół zawiera odnoszące się do nich informacje z różnych dziedzin życia. Zespoły akt wytworzone bezpośrednio przez tę grupę wyznaniową to akta Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, rad żydowskich w okresie okupacji hitlerowskiej oraz księgi metrykalne wyznania mojżeszowego.