Styczeń 1863 r. mimo chłodnej aury, wcale do zimnych nie należał. W 22 dniu miesiąca ogłoszono specjalnym Manifestem Komitetu Centralnego Narodowego wybuch kolejnego zbrojnego powstania na terenie Królestwa Polskiego.
Powstanie styczniowe swoim zasięgiem objęło głównie ziemie zaboru rosyjskiego, a jego celem było zrzucenie zależności od carskiego Imperium. Przebieg działań zbrojnych insurekcji styczniowej różnił się znacząco od tego co można było zaobserwować podczas powstania listopadowego. W 1830 r. Polacy mogli jeszcze zmobilizować regularną armię, która wystąpiła przeciwko Rosji, ale już w 1863 r. zamiast walnych bitew angażujących masy żołnierskie staczano mniejsze potyczki niedużych oddziałów, których wynik najczęściej był niekorzystny dla strony polskiej. Mała skala walk powstańczych nie miała wpływu na brutalność starć, które były bardzo okrutne i krwawe przez co medycy wojskowi mieli pełne ręce roboty. Wiele świadectw z trudnego okresu powstania styczniowego możemy odnaleźć w zbiorach Archiwum Państwowego w Lublinie.
Szczególnie bogate zasoby znajdują się w dwóch zespołach: Komisji Województwa Lubelskiego i Rządu Gubernialnego Lubelskiego oraz Akt miasta Kazimierza Dolnego. W świetle materiałów, które znajdujemy w przytoczonych zespołach można zauważyć, że władze rosyjskie już dwa dni po wybuchu powstania przywróciły stan wojenny na terenie guberni wchodzących w skład Królestwa Polskiego, który wprowadził po raz pierwszy 14 X 1861 r. namiestnik Karol Lambert. Dwa dni później (26 stycznia) car rosyjski wydał rozkaz wyłapywania uzbrojonych buntowników, a następnie oddawania ich pod sądy polowe i skazywania na karę śmierci. Pod koniec stycznia zaczęło dochodzić do licznych wystąpień przeciwko lokalnym władzom, w tym m. in. w Łukowie gdzie wikariuszem był ksiądz Stanisław Brzóska, późniejszy generał wojska polskiego i naczelny kapelan powstańców. Jego działalność patriotyczna jeszcze przed powstaniem wywołała represje ze strony władz zaborczych, które nakazały objąć go dozorem. Winą za zajścia w Łukowie obarczono księdza i nakazano jego aresztowanie, jednak nie dał on się złapać i uciekł przed carskim wymiarem sprawiedliwości.
Z uwagi na przyjęty charakter działań zbrojnych, które przypominały walkę partyzancką i trwały już od początku roku, 11 X 1863 r. pojawiły się wydane przez rosyjskie władze wojskowe Instrukcje dla Wojennych Naczelników w Królestwie Polskim, które informowały o wielkości powstańczych oddziałów oraz ich sposobach walki, a także nakładały na Naczelników Wojennych określone obowiązki militarne. Wytyczne zakładały m. in. „niszczenie istniejących band” oraz ciągłe uzupełnianie wojsk dwóch rodzajów: „(…) jedne w celu bojowym t. j. dla wykrywania i niszczenia band powstańczych; drugie zaś w celu wojenno-administracyjnym t. j. dla czuwania nad gorliwem i akuratnem wykonaniem postanowień Rządu i przepisów stanu wojennego (…)”. Wśród bardziej szczegółowych rozporządzeń znalazły się: zwiększenie czujności podczas obozowania w terenie, zwłaszcza na otwartej przestrzeni, twarde i bezlitosne postępowanie w czasie starć z powstańcami i złapanymi jeńcami, sporządzanie rejestrów z broni i wyposażenia odebranego powstańcom, zwiększenie dyscypliny i karności we własnym wojsku, zakaz przekraczania granic państw ościennych, wysyłanie niewielkich oddziałów konnych do zwalczania małych band oraz pozwolenie na rekwizycję niezbędnych towarów u ludności cywilnej ale tylko w ramach istotnej konieczności. Z pełną treścią tych instrukcji można zapoznać się w zaprezentowanej poniżej galerii archiwaliów pochodzących z Akt miasta Kazimierza Dolnego.
Szczególnie interesujące i ważne z punktu widzenia historii wojskowości są opisy, które znajdują się w Aktach Spraw Zaburzeń krajowych w roku 1863. Można natknąć się tu na raporty, w których relacjonowano potyczki, z dokładnym zaznaczeniem szczegółów prowadzenia walk, odniesionych ran a nawet uzbrojenia żołnierzy. Z lektury tychże materiałów można poznać przebieg działań zbrojnych w tym potyczek pod Lubartowem, Fajsławicami, Biskupicami, Krasnobrodem czy Tyszowcami oraz innych zajść z udziałem uczestników powstania. W raporcie Naczelnika Powiatu Lubelskiego z 24 I 1863 r. zrelacjonowana jest sytuacja w momencie gdy do wsi Kamień przyszło kilku uzbrojonych powstańców, którzy zażądali podwód dla reszty oddziału od wójta gminy. Po otrzymaniu odmowy, do wioski przybyło 40 powstańców, którzy zmusili wójta do wydania im 300 srebrnych rubli. Powyższe wydarzenie było przykładem bezkrwawego zajścia, ale było to rzadkością. W maju 1863 r. w Tyszowcach oddział kozaków zaatakował leczących się u doktora powstańców. Kozacy ostrzelali mieszkanie medyka i postrzelili go. Nie chcąc dopuścić do śmierci pozostających pod jego opieką powstańców, doktor zaoferował im pieniądze, jednak oni nie zważając na jego prośby zabili go, a rannych dobili. Starcia te, chociaż odbywające się w niedużej skali, zawsze pociągały za sobą wiele ofiar, tym bardziej, że na przestrzeni lat broń uległa znacznym modyfikacjom. Powszechne wprowadzenie zamka kapiszonowego spowodowało, że broń palna była mniej zawodna, a co za tym idzie również i bardziej śmiercionośna. Tym niemniej, nie zrezygnowano z walki wręcz i nadal popularne były walki na bagnety czy nawet kosy ustawione na sztorc. Lekarz miasta Tomaszowa, opisując rannych w starciu pod Krasnobrodem wspominał: „ (…) Udałem się więc bezzwłocznie do miasta Krasnobrodu, dokąd 26 Marca o godzinie 3 z rana przybyłem. Znalazłem tam ośmiu ludzi rannych. Z tych sześciu lżej rannych, których jako najstaranniej obandażowałem i zaopatrzyłem w środki lekarskie, jakie na podręcznej apteczce z sobą wożę, wyjechało zaraz z Krasnobrodu; – dwóch zaś ciężko rannych, z których jeden siedm pchnięć bagnetem odebrał, a drugi cięty pałaszem przez nos i oczy tak, że jedno oko zupełnie już wypłynęło a drugie także za stracone uważać należy, przytem pchnięty bagnetem w pierś (…) w odpowiednie środki lekarskie zaopatrzeni przeze mnie zostali (…)”. Powyższe opisy pokazują jak brutalne były potyczki między dwiema stronami oraz jak szala zwycięstwa przechylała się to w jedną to w drugą stronę. W 1864 r. polscy żołnierze ponosili coraz więcej klęsk, a siła wojsk rosyjskich rosła z każdym dniem. Do jesieni siły carskie rozbiły większość oddziałów powstańczych. Najdłużej walczył ten pod dowództwem ks. Brzóski, bo aż do grudnia udało mu się stawiać czoło Rosjanom. Jednak po złapaniu i straceniu księdza w Sokołowie Podlaskim, ostatnia grupa powstańców przestała istnieć. Przyjmuje się, że w ciągu całego powstania stoczono 1229 potyczek, z czego 956 starć miało miejsce w Królestwie Polskim a 236 na Litwie. Natychmiast po upadku insurekcji styczniowej, władze rozpoczęły silne represje, aresztując zaangażowanych w powstanie, konfiskując majątki, zsyłając na Syberię oraz przeprowadzając szeroko zakrojoną akcję rusyfikacyjną. Klęska powstania spowodowała, że Polacy na długie lata porzucili myśli o ogólnonarodowym zrywie i rozpoczęli pracę organiczną w duchu pozytywistycznym.
W zbiorach Archiwum Państwowego w Lublinie można odnaleźć wiele informacji i ciekawostek na ten temat powstania styczniowego. Część z nich została zaprezentowana szerszemu gronu odbiorców 17 I 2013 r. podczas wystawy „Dokumenty powstania styczniowego”, którą przygotowali pracownicy lubelskiego archiwum z okazji 150 r. rocznicy wybuchu insurekcji styczniowej. Wystawa objęta była patronatem ówczesnego prezydenta RP Bronisława Komorowskiego. Zaprezentowaniu ekspozycji towarzyszył również album o tym samym tytule wydany w 2013 r. przez APL.
Autor tekstu: dr Bartosz Staręgowski
Opracowanie graficzne materiałów: dr Bartosz Staręgowski
Wykorzystane źródła:
- 1. Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski, Rząd Gubernialny Lubelski, Wydział Wojny, sygn. 19
- 2. Akta miasta Kazimierza Dolnego, sygn. 70
- 3. Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski, Rząd Gubernialny Lubelski, Wydział Administracyjny, sygn. 1638
- 4. Akta miasta Kazimierza Dolnego, sygn. 71
- 5. Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski, Rząd Gubernialny Lubelski, Wydział Administracyjny, sygn. 1638
- 6. Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski, Rząd Gubernialny Lubelski, Wydział Administracyjny, sygn. 1641
- 7. Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski, Rząd Gubernialny Lubelski, Wydział Administracyjny, sygn. 1642
- 8. Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski, Rząd Gubernialny Lubelski, Wydział Administracyjny, sygn. 1642
- 9. Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski, Rząd Gubernialny Lubelski, Wydział Policji, sygn. 82
- 10. Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski, Rząd Gubernialny Lubelski, Wydział Administracyjny, sygn. 1638
- 11. Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski, Rząd Gubernialny Lubelski, Wydział Policji, sygn. 82
