Ustanowienie Trybunału Koronnego – 1578 r.

W 1578 roku na sejmie walnym warszawskim utworzono nową instancję sądową  Trybunał Koronny (Iudicium Ordinarium Generale Tribunalis Regni). Król Stefan Batory, jako iudex supremus, zrzekł się dotychczasowych uprawnień najwyższego sędziego na rzecz stanowego sądu szlacheckiego.  Odtąd sądem najwyższym (apelacyjnym) dla szlachty był Trybunał Koronny.

Uchwalenie wspomnianej konstytucji poprzedzone zostało trwającym kilkadziesiąt lat procesem narastania spraw w sądach królewskim i sejmowym. Wynikało to z założenia, że w sądzie najwyższym nie mógł orzekać równy stronom procesowym sędzia szlachecki, lecz powinien to czynić król. Zygmunt August otrzymał w spadku po Zygmuncie Starym, kilkanaście tysięcy nierozstrzygniętych procesów, zaś sąd sejmowy miał aż dwudziestoletnie zaległości. W tej sytuacji szukano drogi wyjścia najpierw poprzez tworzenie tzw. sądów nowych, potem wojewódzkich sądów najwyższej instancji (ultimae instantiae), a następnie — Trybunału Koronnego.

Trybunałowi na mocy konstytucji z 1578 r. podlegała tylko Korona. Miejscami posiedzeń sądów koronnych trybunalskich zostały: Piotrków dla Wielkopolski i Mazowsza, a Lublin dla Małopolski. Trybunał rozpoczynał obrady w Piotrkowie gdzie sądził od poniedziałku po św. Marcinie (11 listopada) aż do niedzieli Palmowej (Dominica Palmarum). W Lublinie rozpoczynał obrady od poniedziałku po pierwszej niedzieli po Wielkanocy (Dominica Conductus Paschae) aż do wyczerpania wszystkich spraw wniesionych w danym roku, co zwykle trwało do św. Bartłomieja (24 sierpnia). Jednakże już w 1611 r. na sejmie zwyczajnym w Warszawie podjęto decyzję o „przyczynieniu czasu do sądów trybunalskich”.

Konstytucja sejmu konwokacyjnego z 1764 r. dokonała podziału Trybunału Koronnego na dwa oddzielnie istniejące i sądzące się równocześnie trybunały: Trybunał Koronny Wielkopolski i Trybunał Koronny Małopolski. Jednakże zmiany te nie obowiązywały zbyt długo. Sejm nadzwyczajny z przełomu 1767 i 1768 r. wydał konstytucję pod nazwą Złączenie Trybunału Koronnego, na mocy której powrócono do jednego Trybunału Koronnego dla obu prowincji.

Skład Trybunału Koronnego stanowili sędziowie zwani deputatami, wybierani corocznie zarówno spośród szlachty tzw. deputaci świeccy, jak i duchowieństwa tzw. deputaci duchowni. Na czele sądu trybunalskiego stał marszałek wybierany wśród deputatów świeckich oraz prezydent, którym zawsze był deputatem kapituły gnieźnieńskiej.

Na forum Trybunału Koronnego trafiały apelacje spraw cywilnych z sądów niższej instancji tj. ziemskich, grodzkich, podkomorskich, komisarskich, wiecowych oraz sądów ultimae instantiae, działających w niektórych województwach dla odciążenia sądu królewskiego i sejmowego. Rozstrzygał także sprawy starostów i innych urzędników grodzkich, którzy wykorzystywali swoje kompetencje do celów prywatnych, lub nadużywali ich przy wykonywaniu swoich obowiązków, zwłaszcza przy egzekwowaniu wyroków. W zakres uprawnień Trybunału wchodziła także jurysdykcja niesporna. Dokonane przed nim zapisy, protestacje, czy relacje miały pełną moc prawną.

Lublin dzięki Trybunałowi stał się centrum prawniczym Rzeczpospolitej szlacheckiej. Wraz z upadkiem ośrodków uniwersyteckich kształcących prawników, to sala trybunalska stała się dla wielu palestrantów uniwersytetem, tutaj właśnie stawiali swoje pierwsze kroki i nabywali praktyki. Korzystnie na ten fakt wpłynęła także bliskość Akademii Zamojskiej, gdzie studiowano prawo. Lublin przyciągał kandydatów do nauki prawa nie tylko z terenu Rzeczpospolitej, ale także cudzoziemców. Należy także pokreślić ogromną rolę Trybunału w życiu miasta. To dzięki niemu Lublin nie tylko przekształcił się w stolicę sądową, ale także w szybkim tempie rozwijał się. Niemalże natychmiast po jego utworzeniu w Lublinie zaczęły wzrastać pałace magnatów, czy też dworki szlacheckie. Na czas sesji trybunalskiej życie w Lublinie ożywiało się.

Po utracie niepodległości Trybunał Koronny Lubelski podobnie, jaki i inne sądy szlacheckie dawnych władz polskich zostały zamknięte. Akta Trybunału Koronnego w Lublinie przechowywane w archiwum sądowym, mieszczącym się w refektarzu klasztoru dominikanów, w 1811 r. zostały przeniesione do klasztoru Bernardynów, a 1827 r. przekazane do nowopowstałego Archiwum Akt Dawnych w Lublinie. W latach 1836-1840 zostały przekazane w całości do Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, gdzie w czasie Powstania Warszawskiego w 1944 r. uległy całkowitemu zniszczeniu.

W Archiwum Państwowym w Lublinie zachowała się niewielka część dawnej spuścizny aktowej Trybunału Koronnego. Należy do niej księga dekretów z 1591 r. oraz fragmenty trzech innych ksiąg z serii z lat 1623-1793. Pozostałą część zespołu stanowią akta luźne, na które składają się m.in.: wypisy z ksiąg dekretów i inskrypcji trybunalskich tzw. ekstrakty, zeznania sądów grodzkich dotyczących wykonanych egzekucji wyroków trybunalskich, dzienniki zwane feriarzami zawierające wykazy deputatów świeckich jak i duchownych, pozwy (littera citatoria) i zeznania woźnych o kładzeniu pozwów (relationes positarum citationum), protokoły dekretów (protocollon decretorum) i protokoły spraw taktowych (protocollon tactorum), protokoły powstałe w wyniku przesłuchań oraz śledztwa przeprowadzonych w sprawie tzw. (interrogatoria, inquisitiones, scrutinia) czy rejestry sądowe zwane także wpisami spraw.

Zachowana księga wyroków z 1591 r. zawiera, jak sama nazwa wskazuje, wyroki sądu oraz wpisy dotyczące różnych stadiów procesu sądowego np. kontumacje, zeznania świadków, egzekucje wyroków, odroczenia terminów rozpraw, przysięgi, które z reguły były sporządzane wg określonego przez prawo i zwyczaj formularz. Zabytek jest księgą czystopisową (indukta).

< Wróć do listy

-->