Niewiele ponad tydzień temu, 1 kwietnia 2021 r., rozpoczął się Narodowy Powszechny Spis Ludności i Mieszkań. To pierwszy spis realizowany w głównej mierze za pomocą formularza internetowego, pozwalający na samospisanie się, istotne w okresie trwającej pandemii.
Tradycja spisywania ludności zamieszkującej I Rzeczpospolitą sięga lat 60-tych XVIII w. i na ziemiach polskich znajdujących się pod zaborami powtarza się systematycznie w wieku XIX i dwóch pierwszych dekadach kolejnego stulecia. Spisy zarządzane były przez państwa zaborcze, co siłą rzeczy oznaczało, że dotyczyły tylko tej części ludności polskiej, która zamieszkiwała w granicach Prus, Rosji i Austrii. Pierwszy Powszechny Spis Ludności po odzyskaniu niepodległości przez Polskę odbył się 30 września 1921 r. i z racji sytuacji politycznej nie objął części terenów Litwy i Górnego Śląska, znajdujących się poza granicami młodego państwa polskiego. Spis wykazał, że Rzeczpospolitą zamieszkiwało w tym czasie niespełna 25 700 000 osób, z czego Polacy stanowili niewiele ponad 69% ogółu ludności. Według Ustawy z 21 października 1919 r. o organizacji statystyki administracyjnej kolejny spis miał się odbyć w 1930 r., a następne co 10 lat.
Drugi, i za razem ostatni w okresie międzywojennym, Powszechny Spis Ludności odbył się 9 grudnia 1931 r. na mocy Ustawy z 14 października 1931 r. W stosunku do spisu z 1921 r. wprowadzono zmiany w kwestionariuszu kierowanym do obywateli RP, rezygnując m.in. z pytania o narodowość i gospodarstwa rolne. Spis wykazał, że w 1931 r. Polskę zamieszkiwało 32 107 252 osoby, z czego województwo lubelskie 2 464 936 osób. Kolejny spis powszechny miał się odbyć w 1940 r.
W zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie znaleźć można materiały archiwalne związane z obydwoma Spisami Powszechnymi. To dokumentacja aktowa, na którą składają się akty normatywne, wzory kwestionariuszy, odezwy informujące o celach spisu oraz dokumenty, którymi posługiwali się Komisarze spisowi. Poniższa galeria stanowi wybór najciekawszych akt, które zachowały się po spisach z 1921 i 1931 r.
1. Odezwa Marszałka Sejmu W. Trąmpczyńskiego, tłumacząca cele spisu powszechnego, 1921 r.
2. Fragment Dziennika Ustaw z 1921 r. w sprawie przeprowadzenia spisu powszechnego
3. Obwieszczenie Wojewody Lubelskiego w sprawie drugiego spisu powszechnego, 1931 r.35_571_0_0_419_0067
4. Fragment wykazu okręgów spisowych w starostwie powiatowym lubelskim, 1931 r.
5. Terminarz drugiego spisu powszechnego, 1931 r.
6. Formularz spisu dla sierot, 1921 r.
7. Kwestionariusz spisu mieszkańców, 1931 r.
8. Kwetsionariusz danych dotyczących spisywanych nieruchomości, 1931 r.
9. Kwestionariusz spisu dzieci do lat 13, 1931 r.
10. Kwestionariusz spisu dla miejscowości, 1931 r.
11. Blankiet legitymacji Komisarza spisowego, 1921 r.
12. Leegitymacja Komisarza spisowego Władysława Jarszaka, 1931 r.
13. Zaświadczenie Komisarz spisowej Eugenii Rogalskiej o przyznaniu odznaki pamiatkowej Za Ofiarną Pracę, 1921 r.
14. Pismo starosty lubelskiego dotyczące odznaczeń dla Komisarzy spisowych, 1932 r.
Żródła:
1. Zespół nr 43, akta miasta Lubartowa;
2. Zespół nr 557, Akta Gminy w Spiczynie;
3. Zespół nr 571, Akta Gminy w Mełgwi;
4. Zespół nr 645, Państwowy Bank Rolny – Oddział w Lublinie.
Kwerenda w materiałach archiwalnych: Łukasz Mulak.
