Lista 15. najważniejszych wydarzeń z historii Lubelszczyzny była wspólną inicjatywą lubelskiej Gazety Wyborczej i Ośrodka Brama Grodzka-Teatr NN. Pomysł zrodził się z przekonania o braku dostatecznej znajomości dziejów własnego regionu wśród jego mieszkańców, a w konsekwencji o potrzebie szerzenia i pogłębiania wiedzy na ten temat. Całą akcją zainteresowano czytelników Gazety, którzy w ciągu kilku tygodni zgłosili kilkaset propozycji do tego swoistego kalendarium. Nad wyborem 15. wydarzeń dyskutowali historycy i regionaliści, ich lista została ogłoszona 28 maja 2007 r.
Archiwum Państwowe w Lublinie pragnie się włączyć w tę akcję, uzupełniając dokonany wybór o zestaw komentarzy do poszczególnych faktów i wydarzeń. Składają się one z trzech segmentów:
- krótkiego opisu wydarzenia z podkreśleniem jego znaczenia w dziejach regionu,
- podstawowej charakterystyki źródła z lubelskiego Archiwum, bezpośrednio odnoszącego się do danego wydarzenia lub z nim tematycznie związanego, i
- ilustracji materiału archiwalnego. Otrzymany w ten sposób katalog informacji otrzymał nazwę „15 najważniejszych wydarzeń z historii Lubelszczyzny w dokumencie archiwalnym”. Prezentujemy go w formie elektronicznej na stronie internetowej Archiwum Państwowego w Lublinie.
Przygotowując tę prezentację, archiwiści szczególną uwagę chcą zwrócić na znaczenie materiałów archiwalnych w poznawaniu dziejów Lubelszczyzny. Nic nie zastąpi lepiej lekcji historii, jak kontakt ze źródłem historycznym, które jest najbliższym świadectwem zaistniałych w przeszłości faktów i wydarzeń. W nich najpełniej można poczuć klimat historii i zobaczyć jej obraz. Prezentowane materiały to zaledwie skromny wybór, każde z 15. wytypowanych wydarzeń może być objaśniane wieloma innym źródłami zgromadzonymi w lubelskim Archiwum. W przyszłości planujemy powiększyć tę galerię o ilustracje nowych archiwaliów.
Podobnie należy traktować dokonany wybór 15. wydarzeń. To subiektywny, autorski zestaw, który od razu wzbudził żywą dyskusję. Pytano, dlaczego to wydarzenie, a nie inne, ale zastanawiano się też głębiej nad sensem metodologicznym całego przedsięwzięcia. Jest oczywiste, że tysiącletniej historii regionu nie da się zamknąć w kilkunastu faktach. Ważne jednak, aby od czegoś zacząć… i kontynuować. Włączając się w tę inicjatywę, Archiwum będzie sukcesywnie powiększać ten katalog wydarzeń, tak aby w przyszłości powstało podstawowe kalendarium dziejów Lubelszczyzny ilustrowanych reprodukcjami archiwaliów.
- Lokacja miasta Lublina na prawie magdeburskim – 15 sierpnia 1317 r.
- Zjazd lubelski – 2 lutego 1386 r.
- Ukończenie fresków w kaplicy Trójcy Świętej na zamku lubelskim – 1418 r.
- Utworzenie województwa lubelskiego – 1474 r.
- Unia lubelska – 1 i 4 lipca 1569 r.
- Ustanowienie Trybunału Koronnego – 1578 r.
- Powstanie Sejmu Czterech Ziem – 1580 r.
- Założenie Akademii Zamojskiej – 1594 r.
- Zawiązanie konfederacji w Tyszowcach – 29 grudnia 1655 r.
- Bitwa pod Stoczkiem Łukowskim – 14 lutego 1831 r.
- Bitwa pod Panasówką – 3 września 1863 r.
- Powstanie w Lublinie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej – 6-7 listopada 1918 r.
- Początek zagłady lubelskich Żydów (Aktion Reinhardt) – 16 marca 1942 r.
- Powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego – 21-22 lipca 1944 r.
- Lubelski lipiec – 1980 r.
Komentarze do wydarzeń zostały przygotowane przez pracowników Archiwum Państwowego w Lublinie. Teksty napisali: Ewa Bednarczyk, Piotr Dymmel, Józef Kus, Roman Maćkowski, Łukasz Mulak, Agnieszka Konstankiewicz, reprodukcje wykonał Marek Krzykała.